Η Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς ιδρύθηκε το 1762.
Βασικοί και αποτελεσματικοί συντελεστές της ιδρύσεως και υπάρξεως της ιστορικής αυτής Βιβλιοθήκης είναι δύο μεγάλες προσωπικότητες της Ζαγοράς. Οι φιλογενείς και φιλόμουσοι Ιωάννης Πρίγκος (1725-1789) και Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ' (1713-1791).
Ο Ιωάννης Πρίγκος ξενητεύτηκε από μικρός (16χρονος περίπου) με σκοπό να μάθει και να μορφωθεί. Από Σμύρνη-Αλεξάνδρεια-Βενετία κατέληξε στο Άμστερνταμ, όπου εμπορευόμενος πλούτισε. Ξόδεψε δε όλη του την περιουσία φροντίζοντας για την Ορθόδοξη παροικία του Άμστερνταμ όντας βαθιά θρησκευόμενος, μα κυρίως για την πατρίδα του την Ζαγορά.
Τον έκαιγε η φλόγα για προκοπή βλέποντας την πρόοδο της Ευρώπης και συγκρίνοντας την με την αθλιότητα και την σκλαβιά της πατρίδας του... Τα πρώτα βιβλία, χρήματα, εποπτικά όργανα κ.λπ. για λειτουργία σχολείου και βιβλιοθήκης τα στέλνει και φτάνουν στην Ζαγορά το 1762, χρονιά που αναφέρεται σαν έτος ίδρυσης της Βιβλιοθήκης.
Συγχρόνως τότε ο Πατριάρχης Καλλίνικος ο Γ', μετά από μια σύντομη και ανώμαλη πατριαρχία στην Πόλη και τετράχρονη εξορία στο Σινά, ξαναβρίσκεται στην πατρίδα του και φροντίζει κι αυτός μέχρι το θάνατο του για την παντοειδή προκοπή της και κυρίως την πνευματική. Επιμελήθηκε και ανασυγκρότησε την Σχολή που ήδη λειτουργούσε από τις αρχές του 18ου αιώνα (1712) στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου Ζαγοράς, στην οποία και έδωσε την ονομασία "Ελληνομουσείο".
Εκεί στεγάστηκαν τα βιβλία που κατά καιρούς έστελνε ο Ι. Πρίγκος από την Ολλανδία (και τα οποία έφτασαν συνολικά τον αριθμό των 1000 τόμων περίπου), τα βιβλία (κυρίως χειρόγραφα) του Π/χου Καλλινίκου, καθώς και αυτά που δώρισαν άλλοι επώνυμοι Ζαγοριανοί που κατείχαν υψηλές θέσεις στην Κωνσταντινούπολη, στην Ρωσία, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και αλλού. Οι παραπάνω δωρεές, σπάνιες και σπουδαίες, αποτελούνταν από εκδόσεις της Βενετίας, Μεδιολάνου, Τεργέστης, Βιέννης, Χάγης, Άμστερνταμ, Λονδίνου, Παρισίων, Λειψίας και όλων γενικά των μεγάλων πνευματικών κέντρων της Ευρώπης. Όλες έχουν τυπωθεί σε τυπογραφεία επιφανών ακαδημιών, βασιλικών κολεγίων, και ονομαστών τυπογράφων όπως του Άλδου Μανούτου, Εράσμου Σμίτ κ.ά., περιέχουν δε έργα κλασσικής ελληνικής γραμματείας, θρησκευτικά, ιστορικά γεωγραφικά, όπως του φημισμένου Ολλανδού κοσμογράφου Αβραάμ Ορτέλλιου, και πολλά άλλα.
Οι επιφανέστεροι που σπουδαστές και χρήστες της Βιβλιοθήκης ήταν ο Ρήγας Φεραίος και οι Μηλιώτες δάσκαλοι Άνθιμος Γαζής και Γρηγόριος Κωνσταντάς. Τελευταίος μαθητής και χρήστης της Βιβλιοθήκης της περιόδου αυτής ήταν ο Φίλιππος Ιωάννου, Ζαγοριανός, ο μετέπειτα πρώτος καθηγητής της φιλοσοφίας του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Με την έναρξη της Επανάστασης παύει και η λειτουργία της Σχολής και της Βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη από το 1821 εως σήμερα
Μετά την παύση της λειτουργίας του "Ελληνομουσείου", ο χώρος στον οποίο στον οποίο στεγαζόταν η Βιβλιοθήκη γκρεμίστηκε και τα βιβλία αλλάζοντας κατά καιρούς διάφορα μέρη υπέστησαν πολλές φθορές, ενώ πάμπολλα είναι αυτά που χάθηκαν. Σήμερα και από το 1950 περίπου στεγάζονται σε κτίριο ιδιοκτησίας του Δήμου Ζαγοράς, από το 1955 δε, υπάγεται στην αρμοδιότητα του υπουργείου Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων.
Ο Ρήγας και η σχολή της Ζαγοράς
Στο διάστημα της σχολαρχίας του Κων/νου Τριανταφυλλίδη (1770-1774) ο Ρήγας 15χρονος περίπου, βρίσκεται στην Ζαγορά σαν μαθητής της Σχολής. Ο ερχομός του συνέπεσε με την σχολαρχία ενός απ' τους ικανότερους, πολυμαθέστερους και πλέον έμπειρους των διδασκάλων που πέρασαν απ' την Σχολή. Εάν μάλιστα ληφθεί υπ' όψιν ότι πολλά απ' τα βιβλία με τα οποία ο Ι. Πρίγκος πλούτισε την Βιβλιοθήκη της Σχολής ήταν γεωγραφικά συγγράμματα με χάρτες άριστους για τα χρόνια εκείνα, τότε καταλαβαίνει κανείς από πού πήρε ο Ρήγας τις γεωγραφικές εκείνες γνώσεις τις οποίες αφού επαύξησε, με υστερότερες σπουδές του, τις χρησιμοποίησε τόσο ωφέλιμα για το Έθνος. Οι εκδόσεις και τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης
Picture Τα βιβλία της Βιβλιοθήκης της Ζαγοράς είναι άξια προσοχής και για την σχέση τους με έναν απ' τους δημιουργούς της νεώτερης εθνικής μας ιστορίας, αλλά και αυτά καθαυτά. Κι' αυτό γιατί αρκετά μεν από τα χειρόγραφα περιέχουν ύλη ανέκδοτη, θεολογική και ιστορική μεγάλου ενδιαφέροντος, από δε τα έντυπα, πολλά είναι εκείνα που φέρουν σημειώσεις στα παράφυλλα και λευκά περιθώρια των σελίδων τους, πάρα πολύ διαφωτιστικές για την ιστορία της Ζαγοράς, αλλά και για την ελληνική ιστορία του 18"" αιώνα γενικότερα.
Αλλά δεν είναι λίγα και κείνα που έχουν αξία για τον χρόνο και τον τόπο της εκδόσεως, για τα περιώνυμα τυπογραφεία από τα οποία προέρχονται, για την σοφία των εκδοτών, για την καλλιτεχνική μορφή των τόμων, των οποίων οι έξοχης τέχνης χαλκογραφίες και ξυλογραφίες που τους κοσμούν θέλγουν ισχυρά τον καλαίσθητο θεατή.
Πολλές δε από τις ευρισκόμενες εκδόσεις στην Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς είναι πρώτες δια τον τύπον εκδόσεις συγγραμμάτων.
"Ο κόσμος να χαλάσει, ακόμη και τα πιο απίθανα γεγονότα να συμβούν, δυό φαινόμενα δεν θα πάψουν ποτέ να υπάρχουν και να επαναλαμβάνονται:
Η παπαρούνα πάνω στην έκρηξη της Άνοιξης και το βιβλίοπάνω στην έκρηξη των Ιδεών."
